Το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών (PCOS ή ΣΠΩ) αποτελεί ίσως τη συχνότερη ορμονική διαταραχή των νέων γυναικών.
Αν και το σύνδρομο εμφανίζεται από την εφηβεία, συνήθως η γυναίκα καθυστερεί να αναζητήσει ιατρική βοήθεια μέχρι να ανησυχήσει για την αυξημένη τριχοφυΐα, την ακατάστατη περίοδο της ή την αδυναμία της να επιτύχει μια εγκυμοσύνη.
Ένα από τα πιο παρεξηγημένα γυναικολογικά ζητήματα είναι το Σύνδρομο Πολυκυστικών Ωοθηκών.
Με τον όρο πολυκυστικές ωοθήκες εννοούμε εκείνες τις ωοθήκες που παρουσιάζουν πολυκυστική ηχομορφολογία, περιέχουν δηλαδή πολλές μικρές κύστεις, οι οποίες συνήθως δεν ξεπερνούν τα 8 χιλιοστά σε μέγεθος.
Πρόκειται για ωοθυλάκια που περιέχουν ωάρια, λόγω όμως ορμονικών διαταραχών τα ωοθυλάκια αυτά δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως και παρουσιάζουν στασιμότητα στη πορεία εξέλιξης τους.
Οι πολυκυστικές ωοθήκες είναι συχνές στις γυναίκες και απαντώνται περίπου στο 20 - 30% των γυναικών. Εφόσον μια γυναίκα με τέτοια εικόνα έχει κάθε μήνα περίοδο δεν χρειάζεται να ακολουθήσει καμία θεραπεία.
Το σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών εκφράζεται με ένα φάσμα κλινικών εκδηλώσεων και διαγιγνώσκεται εφόσον τεκμηριώνεται η ύπαρξη τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω τρία κριτήρια (κατά Rotterdam):
Άρα έχοντας και μόνο υπερηχογραφική εικόνα πολυκυστικών ωοθηκών δεν σημαίνει ότι έχετε το σύνδρομο καθώς χρειάζεστε τουλάχιστον άλλο ένα κριτήριο από τα παραπάνω.
Τα συμπτώματα είναι τα ακόλουθα:
Το PCOS επηρεάζει τις γυναίκες με διαφορετικούς τρόπους κατά συνέπεια μερικές γυναίκες μπορεί να έχουν ήπια συμπτώματα, ενώ άλλες μπορεί να έχουν ένα μεγαλύτερο πλήθος συμπτωμάτων και σε πολύ έντονη μορφή.
Η ακριβής αιτιολογία του είναι άγνωστη. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι πολυπαραγοντικής αιτιολογίας.
Το ΣΠΩ εμφανίζεται συνήθως σε γυναίκες τις ίδιας οικογένειας (μητέρα, αδελφές) οπότε ίσως υπάρχει γονιδιακός παράγοντας. Ωστόσο δεν υπάρχει κάποια δοκιμασία που να χρησιμοποιείται ως εργαλείο πληθυσμιακού ελέγχου για να αποδείξει τη συμβολή του γενετικού παράγοντα.
Δεν υπάρχει επίσης κάποιος περιβαλλοντικός παράγοντας ή ουσία που να ενοχοποιείται για την εκδήλωση του συνδρόμου.
Η αντίσταση στην ινσουλίνη έχει κεντρικό ρόλο στην αιτιολογία του.
Η παχυσαρκία δεν αποτελεί διαγνωστικό κριτήριο δεδομένου ότι το 20% των γυναικών με PCOS δεν είναι παχύσαρκες.
Οι ωοθήκες μιας γυναίκας αναπαραγωγικής ηλικίας έχουν ωοθυλάκια, δηλαδή μικρές κύστεις με υγρό όπου μέσα τους ωριμάζουν τα ωάρια.
Κάθε μήνα μερικά ωοθυλάκια αρχίζουν να μεγαλώνουν, αλλά συνήθως μόνο ένα ωριμάζει. Όσο το ωάριο ωριμάζει, αυξάνει το υγρό που περιέχεται στο ωοθυλάκιο. Όταν το ωάριο ωριμάσει, το ωοθυλάκιο θα ραγεί και απελευθερώνει από μέσα του το ωάριο (συμβαίνει δηλαδή ωορρηξία).
Το ωάριο αυτό ταξιδεύει στη σάλπιγγα αναμένοντας την γονιμοποίηση που αν δεν συμβεί υποστρέφει (πεθαίνει) και παράγεται η ορμόνη προγεστερόνη που φέρνει την περίοδο.
Στις γυναίκες με ΣΠΩ η ωοθήκη δεν παράγει την ποσότητα των ορμονών που χρειάζεται για να γίνει ωορρηξία. Τα ωοθυλάκια μεγαλώνουν λίγο, αλλά όχι τόσο που κάποιο να ωριμάσει.
Έτσι ωορρηξία δεν συμβαίνει και δεν παράγεται προγεστερόνη. Χωρίς προγεστερόνη η περίοδος γίνεται άστατη ή απουσιάζει εντελώς.
Δεν υπάρχει μοναδική εξέταση που να μας επιβεβαιώνει το σύνδρομο.
Θα πρέπει να συμπληρωθεί ένα πλήρες ιστορικό (με λεπτομέρειες για την εμμηνορρυσία της γυναίκας), μια γυναικολογική εξέταση, ένα διακολπικό υπερηχογράφημα έσω γεννητικών οργάνων, ένα ορμονικό προφίλ και καμπύλη σακχάρου. Πρέπει επίσης να ελέγχεται η αρτηριακή πίεση και το βάρος.
Η διάγνωση τίθεται από τα αποτελέσματα όλων αυτών των εξετάσεων.
Στη φυσική εξέταση, θα γίνει αξιολόγηση για σημεία υπερανδρογοναιμίας και αντίστασης στην ινσουλίνη όπως τριχοφυΐα, ακμή, αλωπεκία, μελανίζουσα ακάνθωση ενώ κατά τη γυναικολογική εξέταση, οι ωοθήκες τις περισσότερες φορές θα βρεθούν με αυξημένο μέγεθος λόγω των πολλών μικρών κυστών που βρίσκονται σε αυτές.
Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε ευκολότερα με τον υπέρηχο όπου γίνεται και μέτρηση του όγκου των ωοθηκών.
Κατά το υπερηχογράφημα σύνηθες εύρημα είναι ένα παχύ ενδομήτριο (εσωτερικός ιστός της μήτρας) λόγω της άστατης εμμηνορρυσίας (δεν έρχεται τακτικά ή καθόλου η περίοδος άρα το ενδομήτριο δεν αποπίπτει και αυξάνεται το πάχος του).
Στη διαφορική διάγνωση του PCOS περιλαμβάνονται και άλλες αιτίες υπερέκκρισης ανδρογόνων:
Οι ίδιες οι κύστεις στις πολυκυστικές ωοθήκες δεν είναι επιβλαβείς, δεν απαιτούν χειρουργική αφαίρεση και δεν προκαλούν καρκίνο των ωοθηκών.
Όμως οι ορμονικές διαταραχές στις γυναίκες με ΣΠΩ μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα υγείας στην μετέπειτα ζωή τους.
Οι γυναίκες με λιγότερες από τέσσερις περιόδους το χρόνο, μπορεί να έχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν σοβαρή παθολογία του ενδομητρίου, αν το ενδομήτριο γίνεται πολύ παχύ. Ο κίνδυνος μπορεί να μειωθεί σημαντικά με κατάλληλη θεραπεία η οποία θα ρυθμίζει τη συχνότητα των περιόδων.
Οι γυναίκες με το ΣΠΩ οι οποίες έχουν και αντίσταση στην ινσουλίνη έχουν μεγάλη πιθανότητα να εκδηλώσουν διαβήτη τύπου 2. Αυτό είναι πιο πιθανό να εμφανισθεί στις υπέρβαρες γυναίκες αλλά μπορεί να εμφανισθεί και σε γυναίκες με φυσιολογικό βάρος. Γυναίκες με αντίσταση στην ινσουλίνη έχουν επίσης τον κίνδυνο να εμφανίσουν καρδιαγγειακά νοσήματα στην μετέπειτα ζωή τους.
Αυτοί οι κίνδυνοι μπορούν να μειωθούν σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό με προληπτικά μέσα όπως η σωστή διατροφή και η άσκηση. Τα προληπτικά μέτρα είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τις γυναίκες που είναι παχύσαρκες και έχουν οικογενειακό ιστορικό διαβήτη ή καρδιοπαθειών.
Δεν υπάρχει πλήρης θεραπεία με την έννοια της οριστικής εξαφάνισης του PCOS.
Η θεραπεία έχει στόχο να διαχειριστεί τα προβλήματα υγείας που δημιουργούνται ως συνέπειες του συνδρόμου και να προλάβει την επιδείνωσή τους. Η θεραπεία θα λάβει υπ’ όψη τα εξατομικευμένα συμπτώματα αλλά και τις ανάγκες κάθε ασθενούς, π.χ. αν θέλει ή όχι να μείνει έγκυος.
Αρχικά, η απώλεια βάρους για τις υπέρβαρες γυναίκες θεωρείται ως ο πιο σημαντικός στόχος.
Η απώλεια βάρους βοηθά σημαντικά στην αποκατάσταση των ορμονικών επιπέδων και τη βελτίωση του κύκλου της γυναίκας. Επίσης βελτιώνει τα ποσοστά κύησης, μειώνει την υπερτρίχωση και επαναφέρει τα επίπεδα της γλυκόζης και των λιπιδίων στο φυσιολογικό. Παράλληλα, η σωστή διατροφή και η συστηματική άσκηση μειώνει τον κίνδυνο για ανάπτυξη σακχαρώδους διαβήτη και καρδιαγγειακών νοσημάτων στο μέλλον.
Οι ερευνητικές μελέτες έχουν δείξει ότι η απώλεια 5-10% του βάρους είναι συχνά αρκετή για να επιφέρει σημαντική διαφορά στα συμπτώματα.
Τα συνδυασμένα χαμηλής δόσης αντισυλληπτικά από το στόμα είναι τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα φάρμακα για τη ρύθμιση του κύκλου και είναι τα πλέον κατάλληλα για μακρόχρονη χρήση. Δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα που να δείχνουν ποιος συνδυασμός οιστρογόνου/προγεσταγόνου είναι ο πιο κατάλληλος για την αντιμετώπιση των διαταραχών εμμηνορρυσίας σε γυναίκες με PCOS.
Για γυναίκες με σοβαρό πρόβλημα ακμής και ανεπιθύμητη τριχοφυΐα ή για γυναίκες με πρόβλημα αλωπεκίας και τριχόπτωσης ένας συνδυασμός λήψης αντισυλληπτικού χαπιού από το στόμα με χαμηλό ποσοστό αντιανδρογόνων μπορεί να χορηγηθεί. Τα αντισυλληπτικά που περιέχουν drospirenone που έχει επίσης αντιανδρογονικές ιδιότητες μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά.
Κοσμητικές παρεμβάσεις όπως το κερί, αποτριχωτικές κρέμες, η ηλεκτρόλυση, θεραπεία με laser μπορούν να χρησιμοποιηθούν.
Τα σκευάσματα με ινοσιτόλη έχει αποδειχθεί ότι βοηθούν σημαντικά.
Οι κύριοι αντιπρόσωποι είναι η μυο-ινοσιτόλη και η d-chiro-ινοσιτόλη. Και οι δύο ουσίες βοηθούν πολύ στο να μειωθεί η αντίσταση στην ινσουλίνη, βελτιώνουν την ωοθηκική λειτουργία και μειώνουν τα επίπεδα των ανδρογόνων με την πρώτη να χρησιμοποιείται κυρίως για την επίτευξη εγκυμοσύνης και τη δεύτερη να προτιμάται κυρίως για την επαναφορά του έμμηνου κύκλου σε υπέρβαρες γυναίκες.
Η μετφορμίνη ως φάρμακο κατά της αντίστασης στην ινσουλίνη μπορεί επίσης να βελτιώσει το μεταβολικό προφίλ των γυναικών με PCOS.
Η γυναίκα με PCOS έχει δυσκολία να μείνει έγκυος επειδή δεν έχει τακτική ωορρηξία.
Η θεραπεία πρώτης γραμμής για την πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας αποτελεί πάντα το αντι-οιστρογόνο κιτρική κλομιφαίνη το οποίο πετυχαίνει ωορρηξία στο 80% περίπου των περιπτώσεων και η πιθανότητα για εγκυμοσύνη κυμαίνεται στο 60-70%. Αν παρόλα αυτά αποτύχει την δεύτερη γραμμή αντιμετώπισης αποτελούν είτε οι εξωγενείς γοναδοτροπίνες είτε η λαπαροσκοπική διάτρηση (drilling) των ωοθηκών.
Γενικά, όλα τα φάρμακα πρόκλησης ωοθυλακιορρηξίας έχουν αυξημένο κίνδυνο πολύδυμης κύησης και των σχετιζόμενων με αυτήν μαιευτικών επιπλοκών (πρόωρος τοκετός, υπερτασική νόσος). Η πιθανότητα πολύδυμης κύησης είναι 10% με τη χρήση της κιτρικής κλομιφαίνης, ενώ είναι μεγαλύτερη με τις γοναδοτροπίνες.
Η θεραπεία γονιμότητας οπότε θα πρέπει να πραγματοποιηθεί από ειδικευμένα κέντρα τα οποία έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν τη σωστή παρακολούθηση για όλες τις παραπάνω θεραπείες ούτως ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος πολλαπλών κυήσεων ή μια κατάσταση που ονομάζεται «σύνδρομο υπερδιεγέρσεως των ωοθηκών» και η οποία μπορεί να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για τις γυναίκες με PCOS.